انجمن زمین شناسی دانشگاه پیام نور شیراز

زمین شناسی زیست محیطی" از جمله شاخه های جدید زمین شناسی است که به همراه "زمین شناسی نواحی شهری"، نقش بسیار مهمی در ایمنی انسان و تامین منابع مورد نیاز او بازی می کند. نقش این دو شاخه آن قدر زیاد است که زمین شناسی یکی از مهمترین رشته های علوم پایه در قرن بیست و یکم نامیده می شود. در کشورهای پیشرفته ی جهان، تقریبا هیچ پروژه ای بدون تایید این دو شاخه ی علوم زمین امکان اجرا ندارد و اجرای هر پروژه ای منوط به دریافت مجوز مطالعات زمین شناسی زیست محیطی، زمین شناسی مهندسی و زمین شناسی نواحی شهری است. به همین دلیل و به منظور اشنایی خوانندگان، بخش هایی از مطالب استاندارد تهیه ی نقشه های زمین شناسی زیست محیطی در ادامه ارائه می شوند.

تعریف کلی یک محیط :

واژه ی محیط در بررسی های گوناگون علمی مفهومی کلی دارد که عبارت است از: وضعیت فیزیکی – شیمیایی و جایگاه یک عامل طبیعی یا فرایندی ویژه، در زمانه ای دیرینه یا کنونی. بنابراین محیط های متفاوتی را می توان تعریف کرد. چنانچه این عامل طبیعی، انسان باشد، (محیط زیست انسان) نامیده می شود که برای ساده تر شدن، تنها به نام محیط زیست اکتفا می شود. در موارد دیگر نیز نام عامل و یا فرایند به دنبال واژه ی محیط خواهد آمد تا موضوع روشن باشد، مانند محیط رسوبی، محیط زمین شناسی، محیط زیست آبزیان، محیط ژئوشیمیایی، محیط زمین شناسی مهندسی و محیط های دیگر.

زیست محیط انسان

 زیستگاه انسان، قسمتی از بالاترین لایه های پوسته ی زمین است که در آن سنگ و خاک، آب و زیستمندان دیگر وجود دارند و پوششی از هوا آن ها را دربر گرفته است. همه ی اینها زیر اثر خورشید و خانواده ی آن هستند. بر پایه ی بسیاری از بررسی ها و پژوهش ها روشن شده که این زیستگاه یک سیستم بسته است. بنابراین آنچه که در این سیستم وجود دارد، محدود است و چنانچه تغییری در آن به وجود آید، به صورت اول برگشت پذیر نیست. به این ترتیب، بررسی این زیستگاه از دیدگاه دانش های گوناگون صورت گرفته و می گیرد و از میان آنها، دانش زمین شناسی زیست محیطی جایگاه ویژه ای دارد. بررسی های زیست محیط از دیدگاه زمین شناسی با عنوان "زمین شناسی زیست محیطی" خوانده می شود.

  
زمین شناسی زیست محیطی

 در تعریف زیست محیط انسان نوشته شده است که قسمت هایی از سنگ کره، آبکره و هواکره دربرگیرنده ی زیست محیط هستند.

بنابراین، بررسی این بخش های بزرگ کره زمین، اهمیت به سزایی دارد. از سوی دیگر، انسان و عملکرد او بر دو بخش یاد شده و همچنین اثر آن ها بر زندگی انسان، موضوعی است نیازمند بررسی های ویژه که در این مقاله به آن می پردازیم. ابتدا به تعریف های زیر توجه کنید:

  
الف) زمین شناسی زیست محیطی عبارت است از: به کارگیری دانسته ها، داده ها و روش های زمین شناسی که چاره جویی و رهیافت های مناسب برای جلوگیری از نارسایی ها و زیان آوری کارکردهای انسان بر محیط زیست را ممکن می سازد. این رهیافت ها و معرفی خسارت کارکردها، سرانجام برنامه ریزان توسعه ی پایدار و قانونگذاران کشور را برای مشخص کردن بایدها و نبایدها یاری می رسانند.

  
ب) عنصرهای زمین شناسی زیست محیط که از دیدگاه زمین شناسی به آنها پرداخته می شود، عبارتند از:

1) آب: مهمترین نیاز انسان برای زیستن است که در سطح زمین و زیرزمین وجود دارد و نگهداری آن بسیار اهمیت دارد. بهره گیری نامناسب از آن ممکن است موجب الوده شدن و در نتیجه زیان بخش بودن آن بشود که بسیار خطرناک خواهد بود.

بنابراین، توجه به چشمه ها، رودها و سیلاب، دریاها، دریاچه ها، آبخوان های زیرزمینی، و نیز راه های آلوده شدن آنها و جلوگیری از آلودگی، در بررسی های زیست محیطی اهمیت به سزایی دارند. روشن است که بارش به صورت باران و برف، و مواردی مثل تبخیر نیز در این مجموعه جای دارند.

2) خاک و سنگ: اثر نامناسب خاک و سنگ در آب های زیرزمینی و همچنین هواکره اهمیت دارد. بنابراین، توجه به نفوذپذیری واحدهای لیتولوژی و همچنین کانی های خطرساز موجود در آنها، از نخستین کارهای بررسی زیست محیطی است. در این زمینه، پسماندهای گوناگون خانگی و پسماندهای صنعتی، معدنی و . ممکن است ماده های زیان رسانی باشند که از کارکردهای انسان نتیجه می شوند.

3) هوا: از دیگر عنصر بسیار مهم زیست محیط است که آلوده شدن آن در اثر کارکردهای گوناگونف امکان زیان رسانی بسیار گسترده تر از دیگر عنصرها را خواهد داشت. فعالیت صنعتی و تولید گازهای زیان رسان که به هواکره می رسند، آلودگی را در پی خواهد داشت.

  
4)  سازه های آلاینده ی محیط: مجموعه ای از سازه هایی هستند که کارکرد آنها موجب آلودگی هوا و آب می شود (سازه های صنعتی، معدنی، بهداشتی و.)

5) سازوندهای محدود کننده: سازندوهایی هستند که در زیست محیط وجود دارند و توسعه و بالندگی یک عامل و یا یک موضوع را محدود می کنند. اثر برخی از آنها ناگزیر است و برخی دیگر را ممکن است با برنامه ریزی بتوان تغییر داد.

 6) عامل های طبیعی خطرناک: در زیست محیط انسان عامل های دیگری نیز وجود دارند که نتیجه ی کار آنها، زیان های جانی و مالی فراوانی را به بار آورده است و در آینده هم چنین خواهد بود و هیچ راهی برای جلوگیری از آنها وجود ندارد، مانند زمین لرزه، توفان، سیلاب، آتشفشان، شخانه و . با شناسایی کارکرد این عامل ها و شدت آنها می توان راههای کاستن زیان رسانی آنها را یافت. بنابراین اثری که به زیست محیط می رسد، از ژرفای چند ده کیلومتری زیر سطح زمین تا چندین صد و هزار کیلومتری از درون خانواده ی خورشید تواند بود.

7)  انسان: بی تردید انسان در زیست محیط خود، مهمترین عنصر به شمار می آید و در حقیقت، تعریف زیست محیط به وجود او وابسته است. پسماندهای کارهایش موضوع مهم زیست محیط به شمار می آیند.

 اثرگذاری محیط :

 اثری که از پدیده های طبیعی و پدیده های سازه ای انسان به وجود می آید، از چند دیدگاه مورد نظر است: اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیکی، زیبا شناختی، بهداشتی، مهندسی و . در این استاندارد، اثرگذاری محیط بر انسان و همچنین اثرگذاری انسان و سازه هایش بر عنصرهای زیست محیط، به ویژه آب و هوا، در بررسی های زمین شناسی زیست محیطی جایگاه ویژه ای دارند.

 برشماری و ارزیابی ویژگی های زیست محیط

برشمردن ویژگی های زیست محیط انسان، در حقیقت نوعی ارزیابی دانسته های موجود درباره ی آن است. بر پایه ی این روش، نشانه های گویا و مشخص کننده ی اثرگذاری نامناسب و یا بی اثر بودن عنصرهای زیست محیط به علت کارکردهای انسان، در نقشه ی این بررسی ها (برشماری و ارزیابی) برای چاره جویی ها و راههای جلوگیری از اثر نامناسب انهاست که پژوهشگران شاخه ی دیگری از بررسی های زیست محیطی، به نام "مهندسی زیست محیط"، راه حلهای مناسبی را پیشنهاد و یا به اجرا می گذارند.

چنانچه نوشتارهای گوناگون مهندسی زیست محیط مورد توجه قرار گیرد، به طور بسیار مشخص نتیجه می شود که موضوع اصلی این شاخه از بررسی های زیست محیطی بیشتر درباره ی آب و چاره جویی اثر آن در زیست محیط است. برای مثال، در نوشتار داویس کورنوال (1998) به نام "مهندسی زیست محیطی" و یا نوشتار روبرت کوربیت (1998)، به نام "دستمایه های مهندسی زیست محیطی"، عنوان های اصلی مورد بحث عبارتند از: چاره گری آب، مدیریت کلی آب ها، استانداردهای آب و هوا، پسماندهای آبکی و جامد، آلودگی هوا و صدا، پسماندهای خطرساز و . روشن است که در زمین شناسی زیست محیطی، موضوع اصلی چاره گری نیست و بیشتر به موضوع هایی پرداخته می شود که سرچشمه های توانمند اثرگذار در زیست محیط هستند و ویژگی ها و اثر انها برای تصمیم گیران و برنامه ریزان توضیح داده می شود.

 از سال 1970، به ویژه در مورد پروژه های انرژی هسته ای، دانش نوینی پا گرفت به نام "فناوری زیست محیطی" که در حقیقت به رفتار برای نارسایی ها و خطرهای زیست محیط می پردازد. به این ترتیب، ارزیابی یا برشمردن مجموعه ویژگی های یک عنصر زیست محیطی، نخستین گام بررسی های زیست محیطی است تا موضوع اصلی و ویژگی های ان دانسته شود و آنگاه چاره گری و مهندسی زیست محیطی آغاز گردد. در ارزیابی های زیست محیط نکته های اصلی زیر مورد نظر هستند:
  
1) اثری که اجرای پروژه بر عنصر های زیست محیط می گذارد. شناختن این اثر و در حقیقت اثرگذاری پروژه، اهمیت به سزایی دارد و ضروری است مشخص شود که این اثرگذاری تا چه اندازه موجب زیان هایی برای زیست محیط خواهد شد.

2) شناسایی هر گونه اثرگذاری نامناسب که ناگزیر است و با اجرای پروژه بی تردید در پیش خواهد بود.

 3) امکان تغییر در ویژگی های پروژه تا اثرگذاری نامناسب نداشته باشد و یا اثر آن کمتر و قابل پذیرش باشد.
 4) تشخیص این که اثر بخشی اجرای پروژه در کوتاه مدت و درازمدت (پس از اجرا) چگونه خواهد بود.

 5) مشخص کردن هر گونه ویژگی زیست محیطی موجود که در اثر اجرای پروژه دچار تغییر و برگشت ناپذیری خواهد شد.

 به این ترتیب روشن می شود که تا ویژگی هر پروژه مشخص نباشد، ارزیابی زیست محیطی آن موردی نخواهد داشت و به سخن دیگر، موضوع های پنجگانه ی یاد شده را نمی توان مورد بحث قرار داد. اما شناخت و بررسی ویژگی های عنصرهای زمین شناسی هر زیست محیط، برای برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان پروژه ها بسیار سودبخش است. به طوری که گفته شد، هدف اصلی تهیه ی نقشه ی زمین شناسی زیست محیطی شناساندن همین ویژگی هاست. برای افزایش سودبخشی آن، توجه به نکته های گوناگون نگهداری و حفاظت زیست محیط ضروری است که در استاندارد 1:25000 سازمان زمین شناسی کشور گنجانده شده است. در تهیه این استاندارد، موضوع های زیر نیز مورد نظر بوده اند:

  
الف) حفاظت زیست محیط: که در هر کشوری به طور جدی آئین نامه ها و قانونمندی ها تهیه می شوند و اجرا کنندگان هر پروژه با توجه به آنها و بخشنامه ها یا دستور کارهای آن، بررسی های خود را آغاز خواهند کرد.

  
ب) استانداردهای کلی (کیفی) زیست محیط: استانداردهای گوناگونی هستند که برای سالم نگه داشتن و بهداشتی بودن زیست محیط مشخص می شوند. کار اصلی آنها، معرفی بیشینه ی مقدار آلوده بودن عنصرهای زیست محیطی (آب و هوا) است که خطری ندارد.

  
پ) محدودیت های زیست محیطی: که در هر ناحیه و یا منطقه موضوع ویژه ای مورد نظر خواهد بود و از توسعه و یا رشد جمعیت جلوگیری می کند.

  
 ت) تصویب نامه های شورای عالی حفاظت محیط زیست ایران: که در آن، زمینه های یادشده و به ویژه آنچه که درباره ی موضوع های زمین شناسی زیست محیطی موجود است، مورد توجه قرار گرفته است و در شماره های آینده به آنها اشاره خواهد شد.